“Vinh quy bái tổ”; “Văn vương cầu hiền”; “Mã đáo thành công” hay “Đông bích đồ thư”; “Tam anh chiến Lã Bố”; “Đào viên kết nghĩa” ... Hoặc là những bộ tranh tứ quý “Mai - Lan - Cúc - Trúc” hay “Tùng - Cúc - Trúc - Mai”, hẳn đã trở thành những cái tên rất quen thuộc của những người biết về nghề khảm trai và thích chơi tranh khảm.

Chúng tôi về làng khảm trai Chuôn Ngọ và may mắn được gặp anh Nguyễn Đình Trang, nghệ nhân khảm trai ốc nghề của làng Chuôn Ngọ. Sau khi nghe anh kể về câu chuyện Tổ nghề khảm trai, anh dẫn chúng tôi về xưởng khảm ốc của anh ngay trại đầu làng nghề gốc Chuôn Ngọ anh là một nghệ nhân làm nhiều tranh khảm mẫu khá độc đáo. “Hầu hết những bức tranh khảm trai ốc hiện nay đều được làm theo tích cổ truyền lại hàng trăm năm qua. Mỗi bức là một câu chuyện cùng với những mảnh ghép trai ốc rực sáng dưới ánh mặt trời” – Anh chia sẻ.

Rồi tôi cùng anh xuống xưởng xem bức tranh khảm trai cỡ lớn phủ kín cả bức tường, do một khách hàng đặt, với đề tài “Chợ quê”. Nhưng có lẽ choáng nhất là giá cả sau khi hoàn thành tới 100 triệu đồng. Hỏi vì sao lại đắt thế mới hay, hiện trai ốc nhiều khi phải nhập từ nước ngoài, giá đã rất cao.

Nghệ nhân Trang đưa ngay ra bảng giá đã ghi sẵn với những con số thật bất ngờ. Anh dẫn chứng, một con ốc nhập từ Singapore có cân nặng từ 1,8kg đến 2kg, mua “vo” đã phải 20 triệu đồng. Nhưng khi xẻ cưa, lọc ra chỉ dùng được 2 lạng thành phẩm mà thôi. Nếu tính 1kg thành phẩm vật liệu chuẩn, được chọn lọc sẵn đã đội giá lên tới gần trăm triệu đồng. Vậy khảm ốc bức tranh khổ (0,6 x 0,6)m giá thành đã lên tới 10 triệu đồng, chứ không thể kém.

Anh còn nói, có khách hàng mới mua một tủ chè gỗ trắc, khảm ốc đỏ với giá 200 triệu đồng, trong đó tiền tranh khảm chiếm một nửa giá trị cái tủ. Và cách đây gần 10 năm, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh bỏ tiền ra mua ốc xà cừ để dựng tác phẩm chân dung Hồ Chủ Tịch đọc tuyên ngôn độc lập. Phải mất 2 năm mới thành công. Sau khi hoàn tất, tác phẩm này được định giá lên tới 300 triệu đồng...

Giờ không còn chỉ là làng Chuôn Ngọ làm nghề khảm tranh nữa, mà dọc trục đường cả 7 làng trong xã Chuyên Mỹ đều tràn ngập cửa hàng bán đồ khảm trai ốc, đủ các hình loại. Có làng thì tách biệt hẳn, chỉ mua bán vật liệu trai ốc, chuyên cung cấp cho các xưởng làm tranh. Có làng chuyên làm tranh cỡ to. Có làng lại khảm tranh nhỏ hay đồ dân dụng.

Đường làng đã thành phố hàng. Nhà nào cũng bày hàng bán, nào là tranh thư pháp, tranh tích cổ, tranh tứ bình; hoặc các sản phẩm thường dùng trong sinh hoạt như hộp phấn, khay, bình, lọ, hay kể cả những hộp đựng tăm, thuốc lá, các vi dít, dây đeo cổ... Tất cả đều khảm hình ảnh hoa lá, tre trúc, chim muông bằng trai ốc tùy theo sở thích của người tiêu dùng, với giá cả hết sức đa dạng.

Có loại hàng chỉ khảm trai “trơn” thì giá chỉ dao động từ 50 ngàn đến 200 ngàn. Nhưng cũng mặt hàng ấy, nếu khảm ốc màu sắc rực rỡ, ắt khách hàng phải mua giá gấp 10 lần là ít. Người bạn đồng hành cùng tôi đã mua một cái khay khảm đôi công bằng ốc xà cừ 7 màu, với giá 3 triệu đồng. Chủ hàng còn nói đó chỉ là giá gốc sản phẩm chứ không tính lãi. Ngẫm mà thấy giật mình. Chính vì thế khách hàng chơi tranh khảm ốc khổ lớn đều là những đại gia mới dám bỏ tiền ra mua. 

Sự phát triển làng nghề trong xã Chuyên Mỹ hơn 30 năm qua khá rầm rộ. Hàng xuất khẩu đi các nước và khắp các tỉnh, thành phố lớn trong cả nước. Đến 97% dân trong xã mưu sinh bằng nghề khảm trai ốc. Lực lượng lao động ngày một hiếm đi vì vậy việc giữ lửa nghề  cho quê hương hiện nay là vô cùng khó khăn nên Số nghệ nhân có tay nghề vững vàng không nhiều chỉ đếm trên đầu ngón tay

Anh Nguyễn Đình Trang cho biết, xưa có các cụ nghệ nhân lừng lẫy trong làng khảm cho triều đình Huế như cụ Văn Phú, Lý Mục, hay Cửu Phú, Nhiêu Minh, Phó Loan. Sau này nổi lên có cụ Nguyễn Văn Tố, Nguyễn Văn Nhiên, và Trần Bá Chuyển. Cái tài của các nghệ nhân là khảm vẽ truyền thần chân dung vua chúa hay các vị quan lại trong triều đình. Khảm vẽ theo tích thì cứ truyền nghề làm mãi cũng thành nhưng khảm vẽ truyền thần mới thể hiện được tài năng thật sự của người thợ tài hoa Chuyên Mỹ.

Mấy chục năm gần đây, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh tiếp nối truyền thống khảm truyền thần, và được coi là người đầu tiên khảm tranh chân dung Bác Hồ trên nền đồng. Tác phẩm được Bác Hồ hết sức hài lòng và trân trọng. Chính Người còn trực tiếp cho đặt hàng nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh khảm chân dung Chủ tịch, đó là niềm vinh dự cho làng khảm Chuyên Mỹ.
 

Nhìn sự hình thành mang tính chuyên nghiệp của làng mới thấy vì sao làng nghề khảm trai lại phát triển nhanh và sầm uất đến như vậy. Ngay trong phân xưởng của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đình Trang cũng có sự tổ chức chặt chẽ, khâu nào ra khâu nấy. Bởi ở mỗi bước triển khai, đều đòi hỏi tay nghề cao trong quá trình thi công tác phẩm. Đầu tiên là mẫu vẽ hàng, tiếp đến là việc cưa, cắt các mảnh trai ốc theo hình vẽ.

Riêng khâu khắc chìm nét vẽ theo trên tấm gỗ gụ để khảm (gắn) trai ốc lên, cũng đòi hỏi bàn tay tài hội họa của thợ. Bởi khắc có giỏi mới khớp với hình cưa trai ốc gắn xuống. Đường nét tinh tế. Đôi khi một nét lượn chìm bằng sợi chỉ cũng phải vừa độ cho sợi ốc gắn khít. Đó là công việc hiệu chỉnh tách tỉa tạo nét cho tranh. Sau đó mới đến công đoạn mài sao cho nổi màu và phẳng mặt tranh…

Cứ thế mỗi người mỗi việc. Ai thành thạo và có duyên với nghề ở khâu nào thì làm khâu đó chứ không lẫn lộn được. Một trật tự hồn nhiên nhưng thật khoa học. 

Thanh niên trong xã Chuyên Mỹ đều không đi đâu xa. Họ học khảm, học khắc ngay tại làng, làm giàu bằng chính nghề cha ông truyền lại. Hơn thế nữa, lớp trẻ còn giỏi vận dụng công nghệ thông tin, thiết kế mẫu khảm mới đáp ứng nhu cầu thị trường trong nước và quốc tế, ngày càng phong phú. Đồng thời từ công việc kinh doanh và phát triển, đã xuất hiện những tỷ phú trẻ và anh hùng lao động của làng như Nguyễn Đình Vinh.

Hàng chục công ty, xí nghiệp lớn ra đời, tạo điều kiện công ăn việc làm cho hàng ngàn người trong xã. Ngắm những bức tranh khảm về Hà Nội tại nhà trưng bày của nghệ nhân Nguyễn Đình Trang, tôi càng thấy niềm say mê của những người con trong làng. Họ không chỉ chú trọng vào công việc mưu sinh hằng ngày mà còn thả hồn bay bổng, lưu dấu lại nét văn hóa Tràng An của Thủ đô ngàn năm văn hiến.

Đây đó là tà áo dài thướt tha của những cô gái bên hồ Gươm. Kia lại là người đàn ông đạp xích lô bươn bả trong làn mưa, cùng với hình ảnh bà già còng lưng gánh hàng đi chơ... Một tâm hồn mơ mộng chan chứa tình đời, từ bàn tay tài hoa của người thợ khảm trai của làng, tạo nên những nét long lanh, huyền diệu. Càng ngắm càng thấy rưng rưng trước những cảnh vật cổ xưa và sự trầm luân của kiếp người...

TINH HOA NGHỆ NHÂN